Was het desinformatie? Oorzaak stopzetten Target Malaria in Burkina Faso blijft in nevelen gehuld

In de strijd tegen malaria stonden wetenschappers van Target Malaria afgelopen augustus op het punt genetisch gemodificeerde muggen los te laten in Burkina Faso. Deze muggen zouden de populatie moeten verkleinen door vooral mannelijke nakomelingen te verwekken. Zo ver kwam het niet. Vanwege een vermeende desinformatiecampagne viel op 18 augustus een politie-eenheid binnen in het lab. De muggen werden vernietigd en het project kwam tot stilstand. “Er is momenteel geen enkele vierkante kilometer in Afrika waar men daadwerkelijk bezig is malaria uit te roeien.”

Een reconstructie van de gebeurtenissen blijkt moeilijk: betrokkenen bij het project weigeren in te gaan op vragen, en ook over de aard en omvang van de vermeende desinformatie bestaat veel onduidelijkheid. Wetenschappers die tijdens de inval aan het werk waren bij het IRSS (vergelijkbaar met het RIVM), beschreven de actie als ‘brutaal en vernederend’. Ze werden naar eigen zeggen behandeld als criminelen. Veel berichtgeving wijst desinformatie aan als de belangrijkste oorzaak. Maar klopt dat beeld wel?

Concrete voorbeelden van desinformatie zijn nauwelijks te vinden. Van wat wél te vinden is – berichten op X en enkele video’s op TikTok en Instagram Reels – valt echter weinig als desinformatie te bestempelen. In een X-bericht staat inderdaad dat ‘de muggen zouden worden gebruikt als wapen om vrouwen te steriliseren en ziektes te verspreiden’, een voorbeeld wat in de media veel benoemd is.

Dankzij of ondanks desinformatie?

 “Het is moeilijk te zeggen of de maatregelen die door de regering zijn genomen veroorzaakt zijn door desinformatie, of dat andere politieke – misschien zelfs financiële – belangen een rol speelden.” Aan het woord is Phillip Schmid, onderzoeker aan de Radboud Universiteit. Hij houdt zich bezig met de impact van desinformatie op de publieke gezondheid en het beleid daaromheen.

Schmid twijfelt überhaupt of in dit geval sprake is van desinformatie. “Niets van wat ik tot nu toe heb kunnen vinden, wijst daarop.” Zelfs als er sprake zou zijn van een desinformatie, zijn de gebeurtenissen volgens Schmid niet toe te schrijven aan één specifieke campagne. Ook Bart Knols, medisch entomoloog die zich bezighoudt met malariabestrijding en connecties heeft binnen Target Malaria, is geen desinformatiecampagne in Burkina Faso bekend.

Volgens Knols heeft president Traoré duidelijk gemaakt geen westerse inmenging te willen. Dat is volgens hem geen kwestie van desinformatie, maar een feit. Hij benadrukt dat Burkina Faso op eigen kracht wil opereren en geen behoefte heeft aan westerse bemoeienis. Als die houding heeft geleid tot de sluiting van Target Malaria, dan gaat het om een besluit van de overheid, niet om misleiding. De vraag blijft echter wie of wat uiteindelijk verantwoordelijk is geweest voor dat besluit.

Volgens Knols komt Afrika steeds meer voor zichzelf op. Het keert zich in toenemende mate tegen het Westen, dat financiële steun vaak koppelt aan voorwaarden op het gebied van democratie. Twee jaar geleden vond in Burkina Faso een coup plaats, waarna Ibrahim Traoré – die antiwesterse standpunten heeft – aan de macht kwam. Onder leiding van de nieuwe president beëindigde Burkina Faso in 2023 de militaire samenwerking met Frankrijk en dwong het vertrek van de Franse troepen uit het land af. (Al Jazeera, 2023)Sindsdien zoekt het land steeds vaker samenwerking met Rusland en China in plaats van het Westen, ‘dat vaak met een belerend vingertje klaarstaat’, aldus Knols.

Koloniale schaduwen in het heden

Schmid wijst erop dat veel landen en minderheidsgroepen in het verleden slechte ervaringen hebben opgedaan met het Westen, dat hen in de koloniale tijd geregeld als proeftuin gebruikte, bijvoorbeeld voor vaccinatieprogramma’s. Tijdens het interbellum beschreven bijvoorbeeld Franse koloniale artsen syfilis in Afrika vaak als een onschuldige ‘huidaandoening’, ook wel exotic syphilis genoemd. Daarmee werd de ernst van de ziekte gebagatelliseerd en bleef adequate behandeling voor veel Afrikaanse patiënten uit.(Linte, 2023)

Volgens Schmid is het bovendien de vraag of de acties van de regering het gevolg waren van desinformatie, of dat de regering juist desinformatie heeft ingezet om haar handelen achteraf te rechtvaardigen. Beide scenario’s zouden volgens hem naast elkaar kunnen bestaan, een patroon dat hij ook herkent bij politieke leiders als Kennedy en Trump.

Knols merkt op dat al ver voor de vermeende desinformatie onvrede was over het project. Hij herinnert zich een demonstratie in Ouagadougou, de hoofdstad van Burkina Faso, een aantal jaar geleden. “Er stonden destijds ook foto’s van online, die ik later niet meer terug kon vinden. Op sommige spandoeken stond zelfs: ‘Bill Gates, go home.’” De Bill & Melinda Gates Foundation is een belangrijke geldschieter voor het Target Malaria project.

Opmerkelijke communicatiestrategie

Ongeveer een maand voor de gebeurtenissen publiceerde een Senegalese professor, Irina Vekcha, een artikel waarin ze het project in Burkina Faso als gevaarlijk bestempelde. Het artikel werd door Knols op Malaria World gedeeld, een internationaal platform over malaria dat hij beheert. Nog geen dag later ontving hij vanuit Target Malaria een vraag waarom hij het stuk had geplaatst. Knols verbaast zich over die reactie.

Twee weken na de inval neemt hij opnieuw contact op. Knols biedt Target Malaria de gelegenheid om via het tijdschrift van Malaria World hun verhaal te kunnen doen. Dat aanbod slaat Target Malaria af: het geeft aan alleen via de eigen socialmediakanalen te willen communiceren. Knols vindt dat een merkwaardige gang van zaken, omdat het op die wijze alleen met de eigen achterban communiceert.

Concrete antwoorden op vragen aan Target Malaria blijven uit. De perswoordvoerder, werkzaam aan het Imperial College in Londen, meldt ‘niet meer te weten dan via de media bekend is’. Ook Abdoulaye Diabaté, hoofdonderzoeker van het project, reageert niet op een interviewverzoek.

Een onderzoeker van het IRSS houdt het tijdens mailcontact bij algemene informatie en gaat eveneens niet op de specifieke casus in. Hij geeft wel aan dat Diabaté op dit moment ‘in overleg is met de overheid’ om meer informatie te krijgen over de situatie, en contact opneemt zodra er meer bekend is. Helaas is dat niet gebeurd voor de publicatie van dit schrijven.

Die werkwijze stoort Knols. “Dat vind ik een hele rare wending. Waarom zouden ze in Burkina Faso daar zelf niet iets over mogen zeggen? Waarom wordt dit opgepakt in Londen? Ik vind het een zeer betreurenswaardige manier van werken.” Ook Schmid heeft bedenkingen bij de communicatiestrategie van Target Malaria. Volgens de onderzoeker blijkt uit onderzoek dat in crisissituaties transparantie essentieel is – juist ook over gemaakte fouten.

Van stilte naar speculatie

Volgens hem is contact met de lokale bevolking cruciaal, vooral bij projecten zoals genetische modificatie. Het is belangrijk om duidelijk uit te leggen wat er gebeurt en gemeenschapsleiders en opiniemakers bij de communicatie te betrekken. Zonder die betrokkenheid dreigen dezelfde fouten te worden herhaald die ook bij eerdere vaccinatiecampagnes zijn gemaakt. Als mensen niet weten wat er aan de hand is, zijn ze eerder geneigd verkeerde informatie te geloven.

Maar er is nog een risico aan spaarzame communicatie in crisissituaties, weet Schmid. “Welk verhaal zal overblijven als verklaring voor wat er werkelijk aan de hand was? Niet voor ons of voor journalisten, maar voor het publiek. Wat gaan die dan geloven? Dat kan misschien nog wel meer schade aanrichten dan alleen het beëindigen van dit onderzoeksproject.”

Als het uiteindelijk zover komt dat alleen complottheorieën of speculaties overleven als verklaring voor wat er nu aan de hand was, kan dat volgens Schmid ook gevolgen hebben voor soortgelijke onderzoeksprojecten in andere landen, wat uiteindelijk tot meer doden kan leiden. Dat is geen hypothetisch scenario, weet Knols. Target Malaria is namelijk in meer Afrikaanse landen actief, zoals Oeganda, waar het met soortgelijke projecten bezig is.

Kort na het stopzetten van het project in Burkina Faso is er in Oeganda een werkbezoek van Target Malaria aan het ministerie van gezondheid. Knols denkt dat er in Oeganda ‘wel even met de billen geknepen is’, want de president van Oeganda, Museveni, heeft ook antiwesterse standpunten. Hij benadrukt dat het stopzetten van de Oegandese evenknie zomaar het einde van Target Malaria zou kunnen betekenen.

Een pleidooi voor meer Afrikaanse regie

Knols benadrukt dat malaria niet met één 'silver bullet' kan worden bestreden. Volgens hem is een geïntegreerd pakket aan maatregelen nodig, waarin vaccinatie, effectieve medicatie, preventieve maatregelen zoals klamboes, diagnostiek en goede monitoring samenkomen. Alleen door op meerdere fronten tegelijk te werken, kan de ziekte effectief worden bestreden.

Volgens Knols maakt juist de geïntegreerde aanpak de situatie complexer. Bij genetische modificaties willen critici vaak dat er geen andere interventies worden ingezet, omdat anders onduidelijk zou zijn welke maatregel welk effect heeft. Voor hem staat echter het uiteindelijke doel voorop: de volledige uitroeiing van malaria en het stopzetten van de overdracht van de ziekte.

In 2004 schreef Knols een artikel in The Lancet, waarin hij pleitte voor een door Afrikanen geleide en gestuurde ontwikkeling van genetisch gemodificeerde muggen. Volgens hem laten recente ervaringen zien dat het anders aanpakken tot problemen leidt. Ondanks de opleiding en ondersteuning vanuit Engeland blijft er bij de lokale bevolking het beeld hangen van een witte Britse wetenschapper die alles achter de schermen controleert.

Knols vermoedt dat voorzichtigheid de reden is voor het uitblijven van een reactie van Target Malaria. Openlijk spreken over de situatie kan volgens hem meer kwaad dan goed doen. Mogelijk wordt achter de schermen naar een compromis met de overheid gezocht, maar dat vergt uiterste zorgvuldigheid: één verkeerd woord kan het hele proces ondermijnen. Het beeld wat uit het mailcontact ontstaat, lijkt zijn inzicht te bevestigen.

Zijn er dan helemaal geen lichtpuntjes in de strijd tegen malaria? “Ik wou dat ik ‘ja’ kon zeggen. Voor zover ik weet, is er momenteel geen enkele vierkante kilometer in Afrika waar men daadwerkelijk bezig is malaria uit te roeien. En toch lees je online berichten dat malaria in 2030 uitgeroeid zal zijn. Dat is morgen. Tegen die tijd gaan partijen zeggen: jullie hadden het allang moeten hebben uitgeroeid. Dan ben je niet meer geloofwaardig.”